Niet onderwijzen vóór maar dóór

Vakantieoverpeinzing

(Wegens geen toegang op mijn blog al eerder verschenen op het Forum)

Hoe onderwijs je dóór in plaats van vóór? Door voorbeeldfuncties van de leraar en de leerstof te stellen boven voorbereiding op een toekomst, een diploma, een beoordeling. Door met die voorbeeldfuncties (zoals hoe vertel je iets en waarom is het de moeite van het vertellen waard) bij de leerlingen leergierigheid en doorzettingsvermogen te wekken. Bildung, vorming of paideia zijn de termen die dan vallen. Alle nieuwe leerders en alle theorievormende Rousseaus, Deweys, Montessories, Rogers, Nussbaums ten spijt kunnen we het niet stellen zonder aanzien voor degene van wie en hetgeen dat we moeten leren.

Leraren die leerstof aanreiken, het lijkt een vloek te zijn geworden. Kijk maar op deze BONwebsite naar de door jl met formidabel spitwerk gemaakte en spijtig genoeg nog immer actuele, ellenlange lijst met “Uitspraken van educraten”. In een tijd met de gemakken van het ict-gebruik en individuele leergangen, waarbij het luisteren naar een docent “verleden tijd” genoemd wordt, lijkt het doel de middelen te heiligen. Maar het doel heiligt de middelen niet als het het onderwijs betreft. Een leraar die zijn – ik bedoel ook “haar” natuurlijk – neus ophaalt voor ict of welke middelen dan ook die hem of haar ten dienste staan is in het gunstigste geval een zelfkastijder. Maar de leraar die een trendvolger wil zijn (“je moet toch meegaan met je tijd!”) en daar zijn leerlingen in op wil voeden, is als de kermisbeer met een ring door zijn neus. Aan het lijntje van en meegaand met "zijn tijd", dus de markt voornamelijk, mag de beer zijn dansje doen. De vernedering is pijnlijk, elke dag opnieuw, maar zo'n beer maakt kinderen wel blij. En dáár doet hij het toch voor!

Ict en andere hulpmiddelen inzetten met het doel het kind te laten ‘meegaan met zijn tijd’, voor te bereiden op ‘een toekomst die er anders uitziet dan de wereld van vandaag’, een maatschappij waarin het kind ‘zijn eigen keuzes maakt’, ‘haar eigen kansen grijpt’ en ‘eigen dromen in vervulling brengt’, kortom de idealen van het competentieonderwijs, dat alles luistert naar een opvoedingsmodel van een in het Westen diep verankerd en hardnekkig bijgeloof. Namelijk in de veronderstelde a priori wijsheid van een stem vanuit het innerlijke zelf. Waarbij het aanreiken van leerstof niets dan ruis heet te veroorzaken en de innerlijke stem gestoord wordt in haar oorspronkelijke puurheid.

Maar wat een lof zouden we de nieuwe leerder mogen toezingen als waar was wat hij of zij beweert! Namelijk dat kinderen op zijn manier van onderwijzen weliswaar geen inhouden meekrijgen in het leven maar dat zij in dat leven leren eigen keuzes te maken! Edoch, wat zien wij, de nieuwe leraar wordt door zijn studenten om de oren geslagen met dat ene, telkens weer herhaalde, zelf gestelde leerdoel: ‘ik wil rijk worden’. (Ook wel genoemd de ‘buffetmentaliteit’, aldus de stichter van de Burton Academie. “Jongvolwassenen zijn opgevoed met de overtuiging dat alles kan, maar committeren zich nergens aan, uit angst dat ze iets mooiers missen.” In NRC Handelsblad van 14 augustus.) Dit minst doordachte aller levensidealen blijkt vanuit de diepte van dat veronderstelde rijke innerlijk tenslotte de ultieme aspiratie.

Het nieuwe leren, onlangs nog door Martha Nussbaum lichtvaardig aanbevolen ten faveure van het democratisch Not for profit leren denken (zie mijn bespreking van haar boek met die titel), heeft het tegenovergestelde resultaat als Nussbaum wil. Zolang de rolmodellen door bedrijfs- en zakenwereld worden aangeleverd, zolang het onderwijs vanuit zichzelf het tij niet keert door naast en tegenover die modellen de veel grotere modellen uit de eigen takken van sport, de canons van de alfa- en de bètawetenschappers, van de kunstenaars en de ontdekkers op te voeren, zolang is het Rousseaumodel van het nieuwe leren te beschouwen als het hoogste wat we in het Westen kennen. Door eigen aanzien prijs te geven, de leraar en de leerstof af te prijzen (letterlijker kan ik het niet zeggen!), stimuleert het onderwijs uitsluitend en alleen het economisch functioneren van studenten. Waar inspiraties voor vernieuwingen en visies in de samenleving uit het onderwijs zouden moeten voortvloeien, laat omgekeerd het onderwijs zich inspireren door de samenleving. Het meest succesvolle daaruit, het ondernemerschap, vindt vanzelfsprekend de meeste navolging.

Door inventiviteit en goed te luisteren naar wat consumenten willen weet het bedrijfsleven voortdurend in te springen waar het sociale, geestelijke leven dreigt te ontsporen. Zo zijn tal van culturele noden voor het eerst vervulbaar dankzij internet. Aan sociale noden die zich voordoen (niet het minst de laatste decennia, niet het minst in de VS) hebben we de revolutionaire opkomst van mobiele telefonie en sociale media te danken. Zo kon gebeuren dat de onderwijsvernieuwer zich geheel en al laat leiden door het bedrijfsleven uit te roepen tot zijn belangrijkste model. Intussen is het onderwijs van zich uit dermate verschraald (zie de ellenlange klachtenlijst met “Kritische uitspraken” van jl) dat het zijn inspiratie zoekt bij die gebieden in de samenleving waarvoor dat onderwijs de inspiratiebron zou moeten zijn.

Ik zou de onderwijsvernieuwers willen voorhouden het onderwijs niet als instrument te zien voor het behalen van diploma’s, het vervullen van beroepen of het invullen van democratisch burgerschap, maar in de eerste plaats als verrijking van datzelfde, niet minder authentieke en unieke zelf dat volgens hen zo goed zijn eigen boontjes weet te doppen. Zie onderwijs als voeding en bemesting van het innerlijke leven van de leerling, de aspiraties en vermogens die hij/zij van zich uit meeneemt. Als je wil dat er veel appels aan een appelboom komen te hangen bemest je hem niet voornamelijk met appels. Maar in ons onderwijs leren kleuters al planmatig doelen te stellen en te checken of die inderdaad gehaald zijn (zie NRC/Wetenschap van 11 augustus). Maatschappelijke doelmatigheid is wat er overblijft voor wie taboes hanteert op het gebied van het aanreiken van leerstof. Waar inhoudelijk iets aanleren uit den boze is wordt als vanzelf gekeken naar wat je ze alvast kan laten doen: een productieve houding kweken waar ze later wat mee kunnen. Je wil van A naar B (dat wil je toch?!). Maar hoe? Vul dat maar in in je PAP, je POP, je PIP. Goed zo! Je hebt je eigen plan gemaakt en daar zelf invulling aan gegeven. Lees je PIP, je PAP, je POP nu nog eens door en luister naar je eigen innerlijke stem! Of hoor je niks dan rommelige ruis?

Geen mens zal tegenspreken dat kinderen gezonde voeding moeten hebben. Maar een metafysisch wondermiddel heeft ervoor gezorgd dat de kinderlijke geest geheel en al zichzelf kan voeden. Stel het bloot aan leermiddelen en zelfgestelde doelen, zo stelt de onderwijsvernieuwer, en het vindt zijn weg vanzelf de maatschappij in. Intussen lijdt die maatschappij aan een gebrek aan visie, inzicht, wijsheid in zowel de politiek als in het geldwezen. Gebrek aan geestelijke voeding in het onderwijs (op welk vakgebied dan ook) is hier de oorzaak. In instellingen en bedrijven waar men topprestaties nastreeft zijn tegenwoordig tal van inhaalcursussen noodzakelijk geworden om de weg naar innerlijke rijkdom alsnog te kunnen gaan. Er heerst een schromelijk gebrek aan zaken die alleen kunnen ontspruiten aan geestelijke voeding in de jeugd en de daaruit voortkomende ontwikkeling van de verbeeldingskracht.

De onderwijsvernieuwer brengt sociale kaalte in de maatschappij aan door zijn planmatig denken rechtstreeks in de kinderlijke geest te planten. Door kinderen klassieke inzichten in wetenschappen, taal en aandachtsdiscipline te onthouden neemt het onderwijs genoegen met de rol van kermisbeer. Pijnlijk en vernederend voor leraren maar leuk voor kinderen. Aan oefening en onderwijzing in het beste wat zijn traditie voortbracht ontleende – zelden wordt daarop gewezen, ook niet als hij in het nieuws is – een Mandela stalen zelfvertrouwen en het aanzien van zijn volksgenoten.

Omdat ‘de wereld nu eenmaal verandert’ (niet: omdat wij bezig zijn die wereld te veranderen). dienen de leraar en de leerstof in het stof te bijten. Aldus de geloofsbelijdenis van het moderne Westen. Daar stel ik tegenover dat het doel van onderwijs voorop stellen met een probleemstelling als “welke keuze zal ik nu eens maken uit iets waar ik niets van weet?” verwoestend is voor een stabiele maatschappij en ons overlevert aan de welwillendheid van het bedrijfsleven. En dat de vraag vanuit de leerling oneindig essentiëler is: “Wat zegt mij die leraar en wat hij/zij daar beweert, wat zeggen mij wiskundige problemen waarmee ik volgens hem of haar moet worstelen, de eindeloze oefeningen om een taal, een rekensom, een vakjargon te leren? Wie ben ik ten opzichte van de geschiedenis of de sapstroom in de bomen die op gang komt in het voorjaar?” Dat het antwoord op die vragen uit zal blijven maakt ze voor een zelfbepaling in de wereld en tenslotte vóór die wereld des te wezenlijker.