Literatuur is reliek uit een vervlogen tijd

We hebben er weer eentje. Ditmaal is het Daniël Lechner, senior docent mediapedagogiek van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Onderstaand artikel stond in De Volkskrant van 18 maart 2008. De reactie van Aleid Truijens in haar column van 25 maart 2008 staat eronder.

---

Literatuur is reliek uit een vervlogen tijd

Literatuuronderwijs is iets ‘van oude menschen’, waar we de opgroeiende generatie niet te veel mee mogen lastigvallen, betoogt Daniël Lechner.

De helft van de Nederlandse jongeren heeft deze winter het laatste deel van Harry Potter gelezen. Maar de echt ‘goede’ boeken, de boeken uit de literaire canon, laten ze links liggen. Reden voor minister Plasterk om tijdens de Boekenweek aan de alarmbel te trekken. ‘Als ik kijk naar hoeveel er gelezen werd toen wij op school zaten en nu’, stelde hij in het NOS-Journaal, ‘dan is dat een dramatisch verschil.’

De minister gaat daarom het literatuuronderwijs op de schop nemen. Sinds de invoering van het studiehuis hoeven scholieren geen torenhoge stapel boeken meer te lezen, maar nog maar een stuk of tien. Daarnaast staat er geen bevlogen leraar meer voor de klas, die boeiend en inspirerend vertelt over Willem Elsschot of J.M.A. Biesheuvel. Leerlingen lezen en verwerken literaire teksten tegenwoordig zelf, in groepjes. Plasterk wil de ‘gepassioneerde leraar’ weer terug voor de klas, zodat ‘het enthousiasme voor de literatuur weer overgedragen kan worden’.

Je moet er toch niet aan denken. Al in mijn eigen schooltijd, zo’n twintig jaar geleden, had ik wel wat beters te doen dan te luisteren naar de eindeloze uitweidingen van mijn leraar Nederlands over Bernlefs Hersenschimmen, een boek over demente bejaarden. En kwam ik nauwelijks door de zeventig boeken heen die ik verplicht lezen moest. Omdat toen al, zoals een Duitse pedagoog het noemde, ‘de wereld in 1.000 richtingen interessant’ was. En toen bestonden de dvd, sms, msn, Youtube, GeenStijl en Hyves nog niet eens.

In het bewuste Journaal-item werd een aantal scholieren gevraagd wat zij van literatuur vonden. ‘Saai’, ‘geen tijd voor’ en ‘ik kijk de film wel’ waren de reacties. Logisch, want literatuur is niet meer van deze tijd. Dat jongeren tegenwoordig geen zin of tijd hebben zich door dikke, complexe boeken te werken, heeft niets te maken met het onderwijs dat ze krijgen, en al helemaal niet met de afwezigheid van een bevlogen leraar voor de klas. Literatuur is best een aardige expressievorm, maar ondertussen wél een relikwie van vervlogen tijden geworden.

Het is geen tijdloos, noodzakelijk gegeven dat literatuur het medium is waarmee men het beste kan doordringen in het wezen van het bestaan. Literatuur is pas het geprivilegieerde medium geworden nadat technische uitvindingen als de drukpers de verspreiding van boeken betaalbaar hadden gemaakt. Maar de tijd is niet stil blijven staan, en nieuwe technische vindingen als internet, peer-2-peer-netwerken, chat, blue tooth, sms en msn hebben de ontwikkeling van onze cultuur een nieuwe impuls gegeven.

De traditionele functies van kunst en literatuur zijn bezit geworden van de massa zélf. Kunst is niet langer iets dat de kunstenaar maakt en het gewone volk bewondert. Kunst maken doe je tegenwoordig zélf. In interactie met vrienden of andere internetters. Ook de belangrijkste functie die traditiegetrouw aan literatuur wordt toegeschreven, is niet langer het monopolie van enkele grote schrijvers.

Die functie werd in het Journaal-item nog eens volmondig uitgedragen door Nelleke Noordervliet: ‘Literatuur zegt iets over de mens, over het leven. Literatuur verrijkt je bestaan.’ Natuurlijk, maar de onderliggende aanname is dat literatuur het bestaan als geen ander medium verrijkt. Die stelling nam Nausicaa Marbe voor haar rekening in het Betoog van afgelopen zaterdag: ‘Het Verstehen van mens en wereld leer je uit literatuur.’

Een door conservatieve nostalgie gevoede, door de tijd achterhaalde stelling, zoals ook Steven Johnson betoogt in zijn bestseller Alle slechte dingen zijn goed voor je – Waarom de populaire cultuur ons slimmer maakt. Johnson nodigt zijn lezers uit tot een gedachte-experiment. Stel nu eens, zegt hij, dat internet en computergames al lang bestonden en opeens het boek werd uitgevonden. De reactie van de gevestigde orde zou zich laten raden. Boeken lezen, zouden ze vol afgrijzen uitroepen, is het verderf voor onze jeugd! Onze kinderen zien geen daglicht meer en met bleke gezichtjes kruipen ze iedere avond weer met zaklamp onder hun dekens, in plaats van leerzaam met leeftijdsgenoten te chatten en sms-en. En die boeken zélf! Ze vergen geen enkele eigen inbreng van de lezer. Van interactiviteit, zoals bij games en chatten, is geen enkele sprake! De auteurs van die verfoeide boeken hebben het hele verhaal van a tot z voorgekauwd! Op internet maken ze hun éigen verhaal tenminste!

De literatuur is niet langer het culturele medium bij uitstek. Stellingen als die van Nausicaa Marbe dat ‘de verschraalde taal juist in de literatuur naar lucht en durf kan happen’, zijn stuiptrekkingen van een cultuurtijdperk dat onderwijl behoort tot de dingen die zijn voorbijgegaan. Tegenwoordig hapt de taal naar lucht en durf op forums, blogs en in inboxen van mobiele telefoons. Evenzo heeft de literaire elite niet langer het monopolie op de duiding van de mens en het leven. Die duiding vindt nu democratisch, interactief en op veel verschillende plaatsen, door miljoenen mensen gezamenlijk, plaats.

Deze cultuuromslag stelt nieuwe uitdagingen aan het onderwijs. Het studiehuis is een poging deze uitdagingen aan te gaan. Uiteraard kent het studiehuis nog vele onvolkomenheden, zoals de commissie Dijsselbloem ook heeft blootgelegd. Maar dit betekent niet dat we maar terug moeten grijpen op oude, overleefde onderwijsmethoden, en leerlingen weer moeten gaan infecteren met ellenlange boekenlijsten. Literatuuronderwijs is iets ‘van oude menschen’, waar we de opgroeiende generatie niet te veel mee mogen lastigvallen.

Daniël Lechner promoveerde op de klassieke Bildungsphilosophie en is werkzaam als senior docent Mediapedagogiek bij het Kenniscentrum Pedagogiek Zwolle van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.

---

Literatuur – om te begrijpen wie wij zijn

Aleid Truijens

Daniël Lechner (Forum, 18 maart) heeft op één punt gelijk: literatuur hoort niet vanzelfsprekend tot de jongerencultuur. Het is geen verbluffend punt: voor de meeste jongeren gold dat altijd al. Scheikunde en biologie horen evenmin tot hun cultuur, laat staan Latijn. Op school hoor je dingen die je thuis niet hoort. Misschien zijn de gymnasia daarom wel populairder dan ooit.

[..]

Onderwijs kan aanbieden wat volwassenen enorm boeiend veronderstellen voor jongeren; het kan dat ook liefdevol negeren. Het eerste is gebeurd in het literatuuronderwijs. Leraren zochten ijverig ‘leuke’ boeken die aansluiten bij het puberale wereldbeeld en namen puberale oordelen als ‘goor’ of ‘gaar’ bloedserieus. Natuurlijk, je kunt je eisen terugschroeven tot een niveau waarop iedereen kan meedoen, maar niemand er nog wat aan heeft. Om uiteindelijk toch gedesillusioneerd te raken: leuk genoeg is het nooit. Literatuur verliest het dramatisch van de veel leukere games. Ja, schaf dan, zoals Lechner bepleit, dit onderwijs maar af. Laten we pubers niet langer ‘infecteren’ met literatuur, schrijft hij, met dat ‘geprivilegieerde medium’.

Lechner is ‘senior docent mediapedagogiek’, maar hij kent het verschil niet tussen medium en inhoud. Literatuur is geen medium, maar een kunstvorm. Anders dan Lechner meent, bestaat geschreven literatuur langer dan de drukpers, namelijk sinds de mens zich uitte met krasjes in een steen. Orale literatuur is zo oud als de mensheid, die blijkbaar grote behoefte heeft aan vertelde verhalen. Internet is, net als die steen, wel een medium. Een gedicht of een roman op internet is nog altijd een gedicht of roman. Ook een ge-sms’t gedicht is een gedicht. Zou de drukpers ooit achterhaald zijn, dan is daarmee de literatuur nog niet uitgeroeid.

Lechner kent evenmin het verschil tussen onderwerp en thema. Hij noemt Bernlefs roman Hersenschimmen ‘een boek over demente bejaarden’. Gek dat scholieren, in het jongerentijdschrift Diepzee, deze alzheimer-bijbel kozen als hun favoriete roman. Hersenschimmen is dan ook geen leerzaam werkje over dementie, maar een schitterende roman over onze afhankelijkheid van taal, over ontreddering en verdriet als een wereld in woorden afbrokkelt. Alleen de verbeelding maakt zo’n ramp voelbaar.

De geschiedenis van die verbeelding is minstens zo belangrijk om te begrijpen wie wij zijn als de ‘gewone’, politieke geschiedenis. Ook daarin is een puber zelden spontaan geïnteresseerd, zoals ook weinigen voor de lol een potje integraalrekenen. Alle reden om van literatuurgeschiedenis weer een belangrijk schoolvak te maken. Misschien slaat de vonk bij een enkeling over. Al die anderen hebben dan gewoon veel opgestoken.

---