door Cornelis van der Horn

Ik hoor dat je stopt met werken.
Ja, dit is mijn laatste jaar. 

Wat voor werk doe je?
Ik ben onderwijzer in het basisonderwijs.

Onderwijzer, wat een ouderwets woord. Ze zeggen tegenwoordig toch ‘leerkracht’?
Ik niet. Dat vind ik een vreselijk woord.

Waarom stop je ermee? Gaat het niet meer?
Nee, het gaat echt niet meer.

Kun je uitleggen hoe dat komt?
Dan moeten we het eerst hebben over wat onderwijs is. Onderwijs werkt zo: je hebt een klas met kinderen en voor die klas staat een onderwijzer. Hij heeft een hoger kennisniveau dan de kinderen, hij weet iets wat zij nog niet weten. Het is zijn taak zijn kennis over te dragen, hij leert de kinderen wat zij nog niet weten. Na de les gaat hij na of dat is gelukt.

Dat is alles?
Ik zou werkelijk niet weten wat er verder nog over te zeggen is.

Dat lijkt me een zinvolle, inspirerende bezigheid, die veel voldoening geeft.
Dat was het ooit. Nu niet meer.

Hoe komt dat?
Je hebt veel te weinig tijd om die kennisoverdracht op een goede manier vorm te geven: lessen bedenken, lessen geven en lessen evalueren.

Moeilijk te geloven. Dat is toch je belangrijkste taak?
Inderdaad. Helaas is er in het basisonderwijs een toestand ontstaan, waarin onderwijsgevenden voor het belangrijkste werk onvoldoende tijd hebben. Ze nemen dus hun toevlucht tot het afdraaien van lessen uit een methode. Dat geeft ook de schijnzekerheid dat kinderen alles leren wat ze moeten leren. Dit frustreert enorm.

Leg dat eens uit.
Je wordt geacht je een groot deel van de beschikbare tijd bezig te houden met dingen die met lesgeven niets te maken hebben: het bijhouden van hulpplannen en logboeken, verslagjes maken van gesprekken met ouders, toetsen afnemen, nakijken en de resultaten invoeren in de computer, toetsen analyseren, verwerken van vragenlijsten over de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen, verbetertrajecten volgen en nog veel meer.

Verbetertrajecten? Kan onderwijs dan steeds beter worden?
Natuurlijk niet. Dat is een illusie. Ik durf zelfs de stelling aan dat het basisonderwijs in veel opzichten de afgelopen dertig jaar een stuk slechter is geworden. Zeker als het over de basisvaardigheden gaat, of over het persoonlijk niveau van onderwijsgevenden.

Wat bedoel je met ‘persoonlijk niveau’?
Het kennisniveau van veel meesters en juffen is veel te laag, op het gebied van taal en rekenen weten zij te weinig, maar vooral als het over vakken als geschiedenis, aardrijkskunde of biologie gaat, is de onwetendheid stuitend. En dan heb ik het nog niet eens over muziek, beeldende kunst, enzovoort.

Je kunt toch niet alles weten?
Daar zijn we het gauw over eens. Maar nu staan er mensen voor de klas met een wel heel minimale culturele bagage. Je hoort daar trouwens nooit iemand over. Ik ben ervan overtuigd dat een groot deel van de problemen met hoogbegaafde kinderen waarover je weleens hoort, te wijten is aan het feit dat deze kinderen in de meester of juf geen geloofwaardige partner in het leerproces zien. Als deze kinderen iets vragen, is het antwoord te vaak: ‘dat moet ik even opzoeken’. Maar je kunt niet iets opzoeken als je niets weet.

Goed. Terug naar de verbetertrajecten.
Ja, er wordt tot vervelens toe steeds maar getracht het onderwijs te verbeteren. Je kunt wel bedenken wat er dan gebeurt: het hele personeel gaat een cursus volgen. Niemand vraagt zich af of iedereen dat echt nodig heeft. Het motto is: ‘elke dag samen een beetje beter’. Het gaat bijna altijd om een cursus waar niemand om heeft gevraagd, deelname wordt door het bevoegd gezag verplicht gesteld. Zo’n cursus is ontwikkeld door specialisten die over het algemeen ver blijven van het uitvoerende werk in het basisonderwijs, maar die wel veelal het dubbele verdienen van wat een eenvoudige meester of juf maandelijks ontvangt. Zo’n traject kost dus bakken met geld, maar dat is volgens de werkgever zeer verantwoord, want het gaat om een ‘evidencebased’-product, waarvan het goede resultaat is gegarandeerd, zo heeft de wetenschap overtuigend bewezen.

Jij gelooft dat niet?
Neem me niet kwalijk, zo werkt wetenschap niet. Er is iemand die iets onderzoekt. Dat onderzoek bewijst volgens die onderzoeker iets, bijvoorbeeld dat een bepaalde methode werkt. Er zijn echter ook andere onderzoekers, wier onderzoek naar hun overtuiging het tegenovergestelde bewijst. Beide wetenschappers discussiëren dan met elkaar, op grond van de uitwisseling van argumenten. In het basisonderwijs heerst niet zelden de gedachte dat er één waarheid is. Een schoolleider of coördinator bezoekt een bijeenkomst. Daar wordt iets beweerd dat ‘bewezen’ is. Vervolgens worden collega’s opgeroepen volgens de betreffende methode te gaan werken. In de afgelopen decennia heb ik al onvoorstelbaar veel werkwijzen als onfeilbaar, onmisbaar en effectief horen aanprijzen, waarover je tien jaar later niets meer hoorde.

Weet jij hoe het onderwijs op niveau kan blijven?
Zorg voor een zeer goede onderwijsopleiding, waar mensen iets leren waar ze wat aan hebben. Investeer daarbij in persoonlijke ontwikkeling en inhoudelijke toerusting van studenten. Stap onmiddellijk af van die deprimerende tijdverslindende cycli van zelfreflectie waar studenten nu wanhopig in rond blijven draaien, zich steeds maar afvragend: “Wat wil ik leren?” Het is volstrekt duidelijk wat een student aan de pabo moet leren. Stop ook met het aldoor maar presenteren en afvinken van lijsten met tientallen voor een deel volstrekt irreële competenties bij de beoordeling van studenten.
Stel op iedere basisschool een leidinggevende aan, die zich alleen met die school hoeft te bemoeien. Een directeur met twee scholen onder zijn hoede (een veelvoorkomend verschijnsel) heeft onvoldoende tijd om zijn taak naar behoren te vervullen en is voor ouders en personeel een groot deel van de week onvindbaar.

Nog meer?
Wees spaarzaam met het toelaten van externe deskundigen in de school, uitgezonderd mensen aan wie je echt iets hebt of wier hulp je zelf hebt ingeroepen. Voor het overige: ontzeg alle lieden die zich met het onderwijs willen bemoeien de toegang tot de school. Deze mensen zullen anders hun overbodige plannen blijven ontwikkelen, gewoon omdat zij daarvan moeten leven. Daarnaast: stop met het alsmaar uitvoeren van taken die de maatschappij met graagte de school binnenschuift: kinderen leren met geld om te gaan, de opvoeding voor een deel van ouders overnemen, alcoholpreventie, mediawijsheid, lessen over drugs en roken, enzovoort.

Heb je ook een mening over de zogenaamde 21ste-eeuwse vaardigheden?
Ja, kritisch denken, samenwerken en dergelijke. Deze zijn naar mijn mening niet los verkrijgbaar. Kritisch denken is zonder kennis onmogelijk en samenwerken levert alleen iets op als alle leden van de groep een evenredig aandeel willen en kunnen leveren. Vaak doen in een groepje van vijf samenwerkende leerlingen twee leerlingen het werk en drie liften mee. Wat dat betreft heb ik niet zo’n positief mensbeeld. Ik geloof ook totaal niet in dat andere dogma: “De leerling moet verantwoordelijk zijn voor zijn eigen leerweg.” Mijn principe is: op een basisschool leren kinderen basisvaardigheden: lezen, schrijven, rekenen, wereldoriëntatie. Die zijn nodig voor je verder kunt. En met die basisvaardigheden is het veelal niet best gesteld.

En de ouders?
Maak ouders duidelijk dat hun kind geen schuldeloos en zuiver prinsje of prinsesje is en dat het niet het enige schepsel is waar de juf of meester zich mee bezig dient te houden. Zet hierin een duidelijke koers uit en vertel ouders dat ze degene die voor de klas staat moeten vertrouwen en steunen en zeker niet in het bijzijn van het kind de onderwijsgevende moeten bekritiseren of zelfs afvallen. En verder geldt: ken uw eigen kind en houd er rekening mee dat de versie die het kind geeft van een gebeurtenis vaak niet de hele waarheid bevat. Veel kinderen laten de passages in een relaas weg, waaruit blijkt dat zijzelf een bedenkelijke rol speelden.

We naderen het einde. Je mag nog één ding noemen.
Stop met de testen- en toetsenmanie en beoordeel een school niet uitsluitend op Cito-toetsen. Ik heb nooit begrepen hoe het mogelijk is dat één toetsinstituut in Nederland de kans krijgt zo dominant te zijn. Het Cito heeft een heel eigen manier van vragen stellen. Scholen gaan dus leerlingen trainen om vragen van Cito-toetsen beter te kunnen beantwoorden en lesmethodes passen zich aan aan de manier waarop het Cito toetst. Op menige basisschool bepaalt de toets de inhoud van de lessen, terwijl het andersom hoort te zijn. Ik weet dat op veel basisscholen de inhoud van de toets zelfs vooraf wordt geoefend. Zo ontstaat een compleet scala aan schijnresultaten.

Je weet dus heel goed waaraan het ligt dat je vastloopt in het onderwijs.
Ja, maar ik denk niet dat het op korte termijn verandert. Het gaat om dingen waar ik onvoldoende invloed op heb, maar waar ik wel intens ongelukkig van word. Dus ik stop ermee.

Een allerlaatste vraag: ligt het ook aan jezelf?
Er zijn zeker elementen in mijn karakter aanwijsbaar die mijn welzijn in het huidige primair onderwijs niet bevorderen: nauwgezet en zorgvuldig werken, over sommige dingen te lang doen. Enig perfectionisme is mij ook niet vreemd. Toch voel ik me op geen enkele manier schuldig. Ik weet dat in al die jaren een zo hoog mogelijke kwaliteit heb geleverd; wie in het leerlingvolgsysteem kijkt naar vorderingen van leerlingen die ik les heb gegeven, ontdekt dat ik structureel leerlingen vooruit heb geholpen. En ten slotte: ik heb noch met leerlingen, noch met ouders, noch met collega’s ooit problemen gehad. Ik vind het wel heel triest en welhaast bizar dat ik na bijna veertig jaar lesgeven deze keuze moet maken, maar het is niet anders.

---

Cornelis van der Horn is een pseudoniem. In dit artikel ‘interviewt’ hij zichzelf. Zijn echte naam is bekend bij de redactie van Vakwerk.